İntegral konusunda \( y = f(x) \) şeklindeki bir fonksiyonun \( x \) ekseni ile arasında kalan alanın formülünün \( f(x) \ge 0 \) olduğu durum için aşağıdaki şekilde olduğunu ispatıyla birlikte göstermiştik.
\( A = \displaystyle\int_a^b {f(x)\ dx} \)
Bu fonksiyonun parametrik denklem karşılığının aşağıdaki şekilde olduğunu varsayalım.
\( x = x(t), \quad y = y(t) \)
Değişken değiştirme yöntemi ile \( x \) değişkenine göre olan bu integrali \( t \) değişkenine çevirelim.
\( y = f(x) = y(t) \)
\( dx = x'(t)\ dt \)
İntegralin \( x = a \) ve \( x = b \) sınır değerlerini veren \( t \) parametre değerlerine \( t_1 \) ve \( t_2 \) diyelim.
\( a = x(t_1), \quad b = x(t_2) \)
Bu değerleri yukarıdaki integral ifadesinde yerine koyalım.
\( A = \displaystyle\int_{t_1}^{t_2} {y(t)x'(t)\ dt} \)
Yukarıdaki formülü kullanabilmemiz için \( x(t) \) denklemi \( t \in [t_1, t_2] \) aralığında türevlenebilir, \( y(t) \) denklemi de aynı aralıkta sürekli olmalıdır.
Bir parametrik denklemin \( x \) ekseni ile arasında kalan alanı bulurken verilen \( t \) değer aralığında aynı bölgenin birden fazla kez taranmadığından emin olunmalıdır. Örneğin alanı \( \pi \) olan birim çemberin \( t \in [0, 2\pi] \) aralığındaki alan integrali \( \pi \) değerini verirken \( t \in [0, 4\pi] \) aralığında \( 2\pi \) değerini verecektir.
Bu formülü bir parametrik eğrinin alan hesaplamasında kullanalım.
ÖRNEK 1:
Aşağıda tanımı ve grafiği verilen parametrik denklemin \( x \) ekseni ile arasında kalan alanı bulalım.
\( x(\theta) = \sin{\theta} \)
\( y(\theta) = \sin(2\theta) \)
Parametrik eğri iki eksene göre de simetrik olduğu için sadece I. bölgedeki alanı bulup 4 ile çarpabiliriz.
Eğrinin \( (0, 0) \) noktası \( \theta = 0 \) değerinde, \( (1, 0) \) noktası \( \theta = \frac{\pi}{2} \) değerinde oluşur.
Buna göre parametrik eğrinin dört bölgede \( x \) ekseni ile arasında kalan toplam alan \( 4 \cdot \frac{2}{3} = \frac{8}{3} \) olur.
Yay Uzunluğu Bulma
Parametrik bir eğrinin belirli bir aralıktaki yay uzunluğu aşağıdaki formülle bulunur.
YAY UZUNLUĞU FORMÜLÜ:
\( x = x(t), y = y(t) \) olmak üzere,
\( t_1 \le t \le t_2 \) aralığında eğrinin yay uzunluğu:
\( L = \displaystyle\int_{t_1}^{t_2} \sqrt{(\frac{dx}{dt})^2 + (\frac{dy}{dt})^2}\ dt \)
Yukarıdaki formülü kullanabilmemiz için \( x(t) \) ve \( y(t) \) denklemleri \( t \in [t_1, t_2] \) aralığında sürekli olmalı ve eğri bu aralıkta kendini tekrarlamamalıdır.
Bir parametrik denklemin yay uzunluğunu bulurken verilen \( t \) değer aralığında aynı yayın birden fazla kez tekrarlanmadığından emin olunmalıdır. Örneğin çevresi \( 2\pi \) olan birim çemberin \( t \in [0, 2\pi] \) aralığındaki yay uzunluğu integrali \( 2\pi \) değerini verirken \( t \in [0, 4\pi] \) aralığında \( 4\pi \) değerini verecektir.
Bu formülü bir parametrik eğrinin yay uzunluğu hesaplamasında kullanalım.
ÖRNEK 2:
Aşağıda tanımı ve grafiği verilen parametrik denklemin \( -2 \le t \le 2 \) aralığındaki yay uzunluğunu bulalım.
\( x(t) = \sqrt{3}t^2 \)
\( y(t) = t^3 - t \)
İntegral yay uzunluğu formülünü yazalım.
\( L = \displaystyle\int_{t_1}^{t_2} \sqrt{(\frac{dx}{dt})^2 + (\frac{dy}{dt})^2}\ dt \)
Parametrik bir eğrinin belirli bir aralıktaki bölümünü \( x \) ekseni etrafında 360° döndürdüğümüzü varsayalım. Bu şekilde oluşan 3 boyutlu şeklin yanal yüzey alanı aşağıdaki formülle bulunur.
YÜZEY ALANI FORMÜLÜ:
\( x = x(t), y = y(t) \) olmak üzere,
\( t_1 \le t \le t_2 \) aralığındaki yüzey alanı:
\( A = 2\pi \displaystyle\int_{t_1}^{t_2} y(t)\sqrt{(\frac{dx}{dt})^2 + (\frac{dy}{dt})^2}\ dt \)
Parametrik bir eğrinin belirli bir aralıktaki bölümünü \( y \) ekseni etrafında 360° döndürdüğümüzü varsayalım. Bu şekilde oluşan 3 boyutlu şeklin yanal yüzey alanı aşağıdaki formülle bulunur.
YÜZEY ALANI FORMÜLÜ:
\( x = x(t), y = y(t) \) olmak üzere,
\( t_1 \le t \le t_2 \) aralığındaki yüzey alanı:
\( A = 2\pi \displaystyle\int_{t_1}^{t_2} x(t)\sqrt{(\frac{dx}{dt})^2 + (\frac{dy}{dt})^2}\ dt \)
Hacim Bulma
Parametrik bir eğrinin belirli bir aralıktaki bölümünü \( x \) ekseni etrafında 360° döndürdüğümüzü varsayalım. Bu şekilde oluşan 3 boyutlu şeklin hacmi aşağıdaki formülle bulunur.
HACİM FORMÜLÜ:
\( x = x(t), y = y(t) \) olmak üzere,
\( t_1 \le t \le t_2 \) aralığındaki yüzey alanı:
\( V = \pi \displaystyle\int_{t_1}^{t_2} [y(t)]^2x'(t)\ dt \)
Parametrik bir eğrinin belirli bir aralıktaki bölümünü \( y \) ekseni etrafında 360° döndürdüğümüzü varsayalım. Bu şekilde oluşan 3 boyutlu şeklin hacmi aşağıdaki formülle bulunur.
HACİM FORMÜLÜ:
\( x = x(t), y = y(t) \) olmak üzere,
\( t_1 \le t \le t_2 \) aralığındaki yüzey alanı:
\( V = \pi \displaystyle\int_{t_1}^{t_2} [x(t)]^2y'(t)\ dt \)
SORU 3:
Yukarıdaki eğrinin parametrik denklemi aşağıda verilmiştir.
\( 0 \le t \le 2\pi \) olmak üzere,
\( x(t) = 2t^2 \)
\( y(t) = 1 + \cos{t} \)
Eğrinin \( x \) ekseni ile arasında kalan taralı bölgenin alanını bulunuz.
Bir fonksiyonun değerinin negatif olduğu (\( f(x) \lt 0 \)), yani grafiğinin \( x \) ekseninin altında kaldığı bir aralıktaki belirli integrali negatif işaretlidir. Alan pozitif bir büyüklük olduğu için, bu aralıkta fonksiyon grafiği ile \( x \) ekseni arasında kalan alan bu negatif integral değerinin ters işaretlisine eşittir.
Buna göre istenen hacim eğrinin \( t \in [0, \pi] \) aralığında \( y \) ekseni ile arasında kalan alanın \( y \) ekseni etrafında 360° döndürülmesi ile elde edilir.
Parametrik denklemlerin \( y \) ekseni için hacim formülünü yazalım.
\( V = \pi\displaystyle\int_0^{\pi} [x(t)]^2 \cdot y'(t)\ dt \)